Op de website van Vara vroege vogels is een kort filmpje te zien van de vroegere vleermuisonderzoekers die ringonderzoek doen aan rosse vleermuizen in het Haarlemmerhout.
Uit het startbeeld is duidelijk dat de opnamen op 6 augustus 1940 zijn gemaakt voor het Polygoon Hollands Nieuws. Dit wekelijks nieuws werd van 1924 tot en met 1987 in vrijwel elke Nederlandse bioscoop voorafgaande aan de hoofd(speel)film gedraaid. Het N.V. Polygoon foto-persbureau had haar hoofdkantoor in Amsterdam en nevenvestigingen in Den Haag, Rotterdam en Haarlem.
In het boek van Kees Kapteyn (Vleermuizen in het landschap, Schuyt & Co uitgevers, Haarlem) staat een foto van hetzelfde onderzoek. De foto is, eveneens zonder bronvermelding, ook afgedrukt op blz. 145 van het in 1991 uitgegeven boek ' Vleermuizen' onder redactie A.M. Voûte en C. Smeenk (Waanders Uitgevers, Zwolle). De foto werd eerderal afgebeeld in het proefschrift van Leo Bels (Fifteen years of bat banding in the Netherlands, 17 maart 1952, blz. 47, fig. 20), maar nu met de naam van de fotograaf (Stevens). Stevens was fotograaf bij Polygoon en heeft de foto tijdens de opnamen van het filmpje gemaakt. De camerman van het filmpje was Polygoon-medewerker Kerkhof.
En nu, wie zijn de drie mannen in het filmpje en op de genoemde foto? Gerhard had gelijk dat de linker persoon Leo Bels (1916-1983) is. Zijn broer Pieter was inderdaad brildragend, maar de persoon met de bril in het filmpje en op de foto is niet Leo' s broer Pieter, maar Ko Zweeres (1915-1993), destijds een bekend natuurpublicist, vogelwaarnemer en vogelbeschermer (Biografieën: Bird Notes RSPB 30: 144; Vogeljaar 41: 56-58; Mens en Natuur 44: 18; K.H. Voous [1995]: In de ban van de vogels, Ornithologisch Biografisch Woordenboek van Nederland, Uitgeverij Scheffers, Utrecht). Leo Bels had niet de gewoonte om in zijn ringboeken te noteren wie er op bepaalde dagen met het ringen had geassisteerd, maar uit het Bels' familiearchief blijkt volgens een aantekening bij de foto de middelste persoon (in het donkere kostuum) ene Emiel van Schaaik uit Bloemendaal te zijn. Er bestaat de nodige correspondentie van voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog tussen Leo Bels en Ko Zweeres, maar nergens zijn er stukken voorhanden waaruit contact blijkt tussen Leo Bels en genoemde Emiel van Schaaik. Derhalve vermoed ik dat Van Schaaik tot de kennissenkring van Ko Zweeres behoorde. Zweeres was een geboren en getogen Haarlemmer en dus net als Leo Bels (geboren te Velsen-IJmuiden) en van Schaaik een Kennemerlander. Via een genealogisch zijsprongetje kwam ik er achter dat er inderdaad ene Emiel M. van Schaaik in Bloemendaal heeft gewoond die gehuwd was met de in Utrecht geboren Johanna Lamberta Paulina Rutgers. Uit dit huwelijk werden 4 dochters (Agnitha Maria Paulina, Emij, Irma en Marie-Louise) geboren, waarvan de laatste het levenslicht in Hilversum zag. De Van Schaaik's hadden dus op een gegeven moment het Kennemerland verlaten.
En hoe is het eigenlijk verder gegaan met de in het filmpje en op de genoemde foto getoonde rosse vleermuizen?
De beelden in het filmpje hebben betrekking op het onderzoek aan rosse vleermuizen in de Haarlemmerhout. Dat is echter maar ten dele waar. Uit het filmpje zou je de conclusie kunnen trekken dat de drie heren gezamenlijk op één plaats de rosse vleermuizen aan het vangen waren. Er werd echter in de avond van 6 augustus 1940 op twee plaatsen tegelijkertijd rosse vleermuizen gevangen en wel in de Haarlemmerhout en in Bloemendaal. Leo Bels had op papier elke boom waarin hij rosse vleermuizen had gevonden een nummer gegeven. Zo weten we dat op de bewuste avond een vangkooi was opgehangen voor de uitvliegopening van boom nr. 12 in de Haarlemmerhout en voor de opening van boom 24 in Bloemendaal. Uit boom 12 werden 36 rosse vleermuizen gevangen en uit boom 24 35 exemplaren. Alle dieren werden geringd. Je ziet op het filmpje dat de vleermuizen in blikjes werden gestopt om ze te verplaatsen. Dit waren blikjes van Buisman koffievesterker die aan de binnenkant waren bekleed met golfkarton, zodat de vleerrmuizen daaraan tijdens het transport konden hangen. Elk dekseltje was voorzien van 5 luchtgaatjes. Leo Bels begon zijn homingexperimenten met rosse vleermuizen in 1939. Vóór de mobilisatie van het Nederlandse leger kon en liet hij de vleermuizen soms verplaatsen door binnenlandse vluchten van de KLM.
Aan het einde van het filmpje zie je de drie heren een duin oplopen, Leo Bels voorop, Emiel van Schaaik daarachter en Ko Zweeres als laatste. Leo draagt het kistje met 30 blikjes naar boven. De plaats van loslaten op het filmpje van de vleermuizen, die alle in Bloemendaal waren gevangen, was in de Kennemerduinen aan de Zeeweg te Overveen. 30 vleermuizen werden losgelaten, de overige 5 in Bloemendaal gevangen rosse vleermuizen werden op de vangplaats in vrijheid gesteld.
Op de vangplaats in de Haarlemmerhout werden 30 van de 36 gevangen rosse vleermuizen 'ingeblikt'. De 6 overige werden ter plaatse losgelaten. Leo Bels had de plaats van loslaten van de ' ingeblikte' vleermuizen al eerder geregeld. Op 31 juli 1940 had hij schriftelijk contact gezocht met J.B. Bernink, oprichter en directeur van het natuurmuseum Natura Docet in Denekamp. Bernink was onderwijzer en was in Twente algemeen bekend als Meester Bernink. Leo gaf een korte toelichting op zijn onderzoek en vroeg of Bernink over enige dagen een dertigtal dieren in Denekamp zou willen loslaten. In een handgescheven kladje van 2 augustus 1940 schreef Bernink aan Leo terug: 'Natuurlijk wil ik aan uw verzoek voldoen'. Op 7 augustus 1940, de dag na het vangen van de vleermuizen en de opname van het filmpje stuurt Leo Bels een telegram aan Bernink: 'vleermuizen hedemorgen om 9 uur verzonden, Bels'. Dat verzenden wil zeggen, de vleermuizen werden per expresse per trein verzonden. Bernink heeft het kistje met de 30 'ingeblikte' vleermuizen waarschijnlijk zelf van het dichtst bijzijnde NS-station (Oldenzaal) opgehaald.
Op 13 augustus 1940 stuurt Leo Bels een briefje naar Bernink waarin hij de ontvangst van het lege kistje bevestigt en dat hij de vorige avond nog een honderdtal dieren had gevangen, maar geen teruggekeerde dieren uit Denekamp. Ook schrijft hij dat zijn proeven zijn gehandicapt omdat een groot gedeelte van zijn controlegebied in gebruik is als " wagenpark' , zodat er met geen mogelijkheid in te komen is. Met "wagenpark" bedoelde Leo Bels het legermateriaal dat de Duitse bezetter onder de zware loofbomen in de Haarlemmerhout had gestald om niet vanuit de lucht te kunnen worden gezien. Het laatste contact dat Leo Bels in 1940 met Bernink had was een briefje van 14 september 1940 waarin hij meedeelde dat hij nog steeds geen vleermuizen uit Denekamp had teruggevangen, wat hij wijt aan het slechte weer, de afsluiting van een gedeelte van Den Hout (= Haarlemmerhout) door de Duitse militairen en de verordening dat men in Haarlem niet meer na 10 uur op straat mocht komen.
Een van de in Denekamp losgelaten dieren werd overigens op 16 augustus 1944 gevonden in een holle boom in Antwerpen tussen een groep van ongeveer 100 rosse vleermuizen. Van de in Overveen losgelaten dieren werden later in totaal 7 op hun oorspronkelijke vangplaats teruggevangen.
Dit filpje werd ooit vertoond in het Frans Hals Theater in Haarlem van 9-16 augustus 1940 (daar heeft Leo Bels met zijn moeder de première van het filmpje gezien), in het Victoria Theater en City Theater in Alkmaar van 16-23 augustus 1940, in het niet weggebombadeerde Colosseum Theater in Rotterdam, in Amsterdam in de bioscopen Victoria, De Liefde, Tuschinski, City en De Uitkijk van 9-16 augustus 1940, in Utrecht in de bioscopen Flora, Palace en City van 9-16 augustus 1940 en in Maastricht in bisocoop Royal van 16-23 augustus 1940.
Peter Lina